Kemik İliği Nakli

Kemik İliği Nakli Nedir?

İlik nakli ya da kemik iliği nakli, kemik iliğindeki hasarlı veya hastalıklı hücreleri sağlıklı kök hücrelerle değiştirme amacıyla uygulanan bir prosedürdür. Kemik iliği temelde vücuttaki kan hücrelerinin üretiminden sorumlu olan süngerimsi bir doku olma özelliğine sahiptir. İlik nakli, genellikle lösemi, lenfoma, aplastik anemi ve bazı genetik hastalıkların tedavisi sürecinde kullanılır.

Kemik iliği hem insan hem hayvanlarda kemik içinde bulunur ve süngerimsi bir yapısı vardır. Kemik iliğinin içindeki hematopetik içerik sayesinde kan yapıcı kök hücreler olarak adlandırılan hücrelerin aktarımında önemli bir rol üstlenir. İnşa gücüne sahip bu hücreler sayesinde vücutta yaşanan her tür aksaklığa karşı vücut direncinin artırılması ve kendini yeniden yapılandırması mümkün olur.

Kemik iliği nakli; vücudun kan hücreleri tarafından üretilen kemik iliği çeşitli bozukluklar nedeniyle fonksiyonunu yitirdiği ya da görevini yapamadığı durumlarda hastanın kendi vücudundan ya da bir başka kişinin vücudundan temin edilen kök hücreler yardımıyla değiştirilip yenilenmesi işlemi olarak tanımlanabilir. Çeşitli enfeksiyonlar, kan hücreleri kökenli kanserler ya da farklı nedenlerle alınan kemoterapinin ardından kemik iliği hasar gördüğünde kemik iliğinin yenilenmesi ihtiyacı doğabilir.

Kemik iliği naklinde, kemik iliği dokusunda bulunan ve kan hücrelerinin tamamının köken aldığı kök hücreler kullanılmaktadır. Hematopoetik kök hücreler olarak da bilinen bu hücreler; kemik iliği dokusunun oluşturulmasını, aynı zamanda alyuvar, akyuvar ve trombositler gibi kan hücrelerinin üretilmesini sağlamaktadır.

Kemik İliği Nakli Nasıl Yapılır?

Kemik iliği nakli yapılması için hasta ve donör arasında doku uyumu olmalıdır. Doku uyumu, hasta ve donörün kan hücreleri yüzeyindeki antijenlerin birbirine benzer olması anlamına gelir. Antijenler, bağışıklık sisteminin vücuda yabancı maddeleri tanımasını sağlayan moleküller olarak tanımlanabilir. Doku uyumu ise hastanın vücudunun donör hücrelerini reddetme riskini azaltmak açısından önemlidir.

Doku uyumu HLA testiyle belirlenir. Bunun için hastanın ve donörün kan örnekleri laboratuvarda incelenir. İlik nakli için en uygun donör, hatanın kardeşi ya da yakın bir akrabası olabilse de, bu her zaman mümkün değildir. Bu durumda hastaya uygun bir donör bulmak için ulusal ya da uluslararası kök hücre verici kayıtları kullanılabilmektedir. Bu kayıtlarda gönüllü donörlerin HLA tipleri yer alır. Hastanın HLA tipiyle eşleşen bir donör bulunması hâlinde donörden kök hücre alımı için izin istenir.

Kök hücre alımı, kemik iliği aspirasyonu ya da periferik kan kök hücre toplama yöntemiyle yapılabilir. Kemik iliği aspirasyonu yönteminde lokal ya da anestezi altında donörün kalça kemiğinden ya da göğüs kemiğinden ince bir iğneyle kemik iliği alınmaktadır. Donörden alınan kemik iliği, hastaya verilmek üzere saklanmaktadır.

Periferik kan kök hücre toplama yönteminde ise donöre birkaç gün süreyle kök hücrelerin kemik iliğinden kana geçmesini sağlayacak bir ilaç verilir. Donörün kanı bir makineye bağlanan bir iğneyle alınır. Kandan kök hücreleri ayrılır ve geri kalan kan donöre verilir. Yaklaşık 4 saat süren bu işlem sonunda donörden alınan kök hücreler, hastaya verilmek üzere saklanır. 

Hastaya kök hücre verilmesi işlemi ise kan nakli gibi gerçekleştirilir. Hastanın damarına bir tüp yerleştirilir ve donörden alınan kök hücreler hastanın vücuduna bu sayede aktarılır. Yaklaşık 1-2 saat süren işlemin ardından kök hücrelerin hastanın kemik iliğine ulaşmasıyla birlikte yeni kan hücreleri üretilmeye başlar. Engraftman olarak adlandırılan bu süreç genellikle 10 ila 28 günde tamamlanır. Engraftman sonucunda öncelikle beyaz kan hücre sayısı artar. Bu aynı zamanda naklin yeni kan hücreleri ürettiği anlamına gelir.

İlik nakli hasta ve donör doku uyumuna göre otolog ya da allojenik ilik nakli şeklinde olabilir. Otolog ilik naklinde hastanın kendi kök hücreleri kullanılır. Kök hücreler hastalık ya da tedavi nedeniyle hasar görmediyse, göbek bağı kanı ya da periferik kanndan kemik iliği alınıp dondurularak saklanır. Kemik iliği yüksek dozda kemoterapi ya da radyoterapiyle öldürülür. Bu işlemin amacı hastanın vücudundaki kanser hücrelerinin yok edilmesidir. İşlemden sonra hastanın kendi kök hücreleri vücuda geri verilir.

Allojenik ilik nakli yönteminde ise hastaya uygun bir donörün kök hücreleri kullanılmaktadır. Hastanın kardeşi, akrabası ya da kayıtlı bir verici donör olabilir. Donörden alınan kök hücrelerin hastanın vücuduna verilmesiyle hastanın vücudunda kalan kanser hücrelerini tanıyıp yok edebilecek yeni bir bağışıklık sistemi oluşturulması mümkün olur. Ancak hastanın vücudunun donör hücreleri reddetmesi ya da donör hücrelerin hastanın vücuduna saldırması gibi komplikasyonlar söz konusu olabilir.

Kemik İliği Nakli Hangi Hastalıklarda Yapılır?

Kemik iliği nakli, hastanın iliğinin düzgün çalışacak kadar sağlıklı olmadığı durumlarda gerçekleştirilir. Bu durum kronik enfeksiyonlar, çeşitli hastalıklar ya da kanser tedavilerinden kaynaklanabilir. Aşağıda sıralanan hastalıklara sahip kişiler kemik iliği naklinden fayda sağlayabilir:

• Akut lösemi
• Aplastik anemi
• Kronik lösemi
• Hodgkin lenfoma
• Miyelodisplastik sendromlar
• Non-hodgkin lenfoma
• POEMS sendromu
• Tedaviye refrakter ya da relaps solid organ tümörleri
• Adrenolökodistrofi
• Kemik iliği yetmezliği sendromları
• Hemoglobinopatiler
• Bağışıklık yetersizlikleri
• Multipl myeloma
• Nöroblastom
• Plazma hücre bozuklukları
• Birincil amiloidoz

Kemik İliği Nakli ile İlişkili Olası Komplikasyonlar Nelerdir?

Allojenik nakillerde, nakledilen hücreler vücuttaki diğer hücrelere saldırmaya başladığında grant versus host hastalığı ortaya çıkar. Donörden alınıp hastaya kök hücrelerle beraber verilen sağlıklı T-lenfositlerin aracılık ettiği şiddetli immünolojik reaksiyon sonucunda organ fonksiyon bozukluğuyla giden kompleks bir klinik sendrom olarak tanımlanabilir. Allojenik kök hücre naklinin ardından en önemli Mortalite ve morbidite sebebi olup nakilden hemen sonra ya da bir yıldan daha uzun bir süre sonra görülebilir.

GVHD’nin akut ve kronik olmak üzere iki türü vardır. Akut GVHD genellikle nakilden sonraki ilk aylarda gerçekleşmekte olup çoğunlukla cildi, karaciğeri ya da sindirim sistemini etkiler. Kronik GVHD ise pek çok organda ağır hasarlar kalmasına neden olabilir.

Kronik GVHD belirti ve semptomları arasında; eklem ya da kas ağrısı, nefes darlığı, kalıcı öksürük, görme değişiklikleri, cilt döküntüleri, ağız yaraları, deri altında yara izi ya da cilt sertliği dahil olmak üzere cilt değişiklikleri sayılabilir. 

Kemik İliği Nakli Öncesi Neler Yapılır?

Hastanın genel sağlığının ve donörün durumunu değerlendirmek, nakil için fiziksel olarak hazır olunduğundan emin olmak için bir dizi test ve prosedür uygulanır. Bunların yanı sıra cerrah ya da radyolog tarafından göğüsteki ya da boyundaki büyük bir damara uzun ince bir tüp olan intravenöz kateter yerleştirilir. Bu kateter genellikle tedavi süresinde yerinde kalır. Nakledilen kök hücrelerin, ilaçların ve kan ürünlerinin vücuda aşılanması için merkez hat olarak da adlandırılan bu kateter kullanılır.